شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

آیین بندگی و نیایش (ترجمه ی عدة الداعی)

مؤلف: شیخ احمد بن فهد حلی (قدس سره الشریف)

ترجمه: حسین غفاری ساروی

این کتاب توسط مؤسسه فرهنگی - اسلامی شبکة الامامین الحسنین عليهما‌السلام بصورت الکترونیکی برای مخاطبین گرامی منتشر شده است.

لازم به ذکر است تصحیح اشتباهات تایپی احتمالی، روی این کتاب انجام نگردیده است.

جملاتی چند از حضرت استاد آیت الله علامه جوادی آملی مدظله العالی در مورد مولف كتاب

ابن فهد در بین علماء نظیر بحر العلوم نظیر سید بن طاوس از آن علمای طراز اولند یعنی بعد از ائمه عليهم‌السلام وقتی علماء را بررسی می كنند خیلی فاصله دارد تا نوبت به صاحب جواهر و شیخ مرتضی انصاری ها برسد آنچه كه در صف مقدم دیده می شود سید بحر العلوم است این طاوس است ابن فهد حلی است اینها كسانی هستند كه مدعی اند ما شب قدر را شناخته ایم اینها كسانی اند كه بزرگان فقهای ما روی عظمت اینها صحه گذاشته اند وقتی شیخ مرتضی انصاری اعلی الله مقامه الشریف درباره عظمت های اینگونه از علماء صحه می گذارند آنگاه نوبت به دیگران كه می رسد یقینا باید با خضوع بیشتری سخن بگویند این چند نفر جزء ستاره های صدر اول آسمان فقاهتند سید بحرالعلوم، ابن طاوس، ابن فهد، اینها كه ارتباط تنگاتنگی با ولی عصر ارواحنا فداه دارند، به حضور حضرت مشرف می شوند سخنان حضرت را می شوند، پیام حضرت را برای مردم نقل می كنند، آنها یك راههای خاص دارند، آنها كسانی اند كه اهل ناله اند، اهل لابه اند، اهل سوزند، اهل دردند، آنها نه تنها عالمند كه عاملند، نه تنها عاملند كه حرفشان پیام علم و عمل را به دیگران منتقل می كند.

سخن ناشر

بسم الله الرحمن الرحیم

خدای را بر این نعمت شكر گزاریم كه ما را موفق داشت تا خدمتی دیگر به كتابخانه و كتابخوانان پارسی زبان مومن و متعهد نموده و نیاز فرهنگی عمیقی را بر آورده سازیم و برای اولین بار ترجمه كتاب نفیسس و پر ارج اخلاقی و تربیتی (عده الداعی) را كه نوشته علامه و محقق مشهور ابن فهد حلی یكی از اعاظم علمای شیعه در قرن هشتم هجری است به چاپ رسانده و منتشر سازیم مترجم آن جناب حجه الا سلام آقای غفاری ساروی ایده الله نهایت تلاش و كوشش خود را در بیان هر چه بهتر و واضحتر مطالب كتاب و ساده كردن آن نموده است تا خواننده ای كه از اهل علم نیست نیز بتواند از آن استفاده كند. شكر الله مساعیه الجمیله.

ما خواندن و تشویق دیگران به خواندن این كتاب را به همه طالبان كمال و مشتاقان نیل به اخلاق والای اسلامی بخصوص طلاب علوم دینی كه خود باید مجسمه اخلاق حسنه باشند سفارش می كنیم و امیدواریم كه خواندن آن اكتفا نشود بلكه همگی سعی در به كار بستن دستورات اخلاقی آن داشته باشیم كه همه الهام گرفته از قرآن كریم و احادیث رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و سیره و سنت آن حضرت و ائمه معصومین سلام الله علیهم اجمعین است.

بنیاد معارف اسلامی قم

مقدمه مترجم

بسم الله الرحمن الرحیم

اخلاق به معنای وسیعش، از دیرباز یكی از لوازم حوزه های علمیه و به تبع آن، لازمه جوامع بشری بوده و هست، چون انبیای عظیم آلشان بویژه نبی اعظم اسلام صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم هم بدان آراسته بودند ( 1 ) و هم، ماموریت آراستن جامعه به آن را بر عهده داشته اند ( 2 ) .

از ابتدای ورود به حوزه مقدسه علمیه قم، مانند سایر طلاب و فضلای حوزه، یكی از بهترین لحظات و ساعات عمرم، حضور در كلاسهای اخلاق و زانو زدن در برابر اساتیدی بود كه صفا و نور حاصل بارز یك عمر جهاد با نفس، از رخسار مباركشان پدیدار بوده لذتی كه از آن جلسات می بردم قابل توصیف نیست و قلم و زبان از بیان آن عاجزند. در همان جلسات بود كه با نام كتاب ارزشمند عده الداعی و نویسنده اش مرحوم ابن فهد حلی آشنا شدم؛ چون اساتید اخلاق در اغلب موارد از مطالب و روایات این كتاب نقل و یاد می كردند و ما را به خواندن آن سفارش می نمودند. و حتی برخی از آنان عمیقا معتقد بودند كه باید كتاب عده الدعی جزو كتابهای درسی حوزه ها قرار گیرد.

مدتی در بازار دنبال این كتاب، جستجو و تفحص نمودم ولی آن را نیافتم تا اینكه در نمایشگاه بین اللملی كتاب، در غرفه یكی از ناشران بیروتی آنرا یافتم، خوشحال شدم و فورا نامش را در فرم درخواستی نوشتم، پس از یك سال و نیم انتظار، سرانجام كتاب به دستم رسید، در اولین فرصت مناسب، شروع به خواندن آن كردم، هر قدر بیشتر می خواندم، علاقه ام به آن افزون تر می گشت، اكثر اوقات پس از فراغت از مطالعه، آن را نبوسیده بر زمین نمی گذاشتم. در اتاق مطالعه آن را در محلی قرار دادم كه دائما در معرض دیدم باشد تا با مشاهده آن یاد مطالبش افتاده از خاطرم محو نشود.

هر وقت چشمم به جلد آن می افتاد. شور و شعفی در قلبم ایجاد می گشت تا جائی كه بعضی از قسمتهایش را مكرر با دقت، مطالعه و مورد بررسی قرار دادم و هر گاه مطالبش را برای دیگران نقل می كردم در آنان نیز حالتی نظیر من ایجاد می شد.

بالاخره پس از گذشت مدتی، تصمیم به ترجمه آن گرفتم تا پارسی زبانانی كه از زبان عربی بهره ای ندارند، از فضایل آن محروم نگردند، لذا با توكل به قدرت لا یزال پروردگار متعال، این كار را شروع كردم.

قبل از آغاز ترجمه، توجه به نكات ذیل ضروری به نظر می رسد:

1 - برای سهولت رجوع و نقل از این كتاب، علاوه بر ترجمه، متن آیات و روایات نیز آورده شده كه روایات با شماره معین گردیده ( 3 ) و آدرس آیات هم در پاورقی آمده است.

2 - جهت استفاده بهتر از ترجمه تحت اللفظی پرهیز گردید وسعی شد مفاهیم و مطالب كتاب، در قالب عباراتی گویا و روان، عرضه گردد.

3 - ممكن است بعضی از روایات نقل شده، از نظر سند غیر معتبر باشند نظیر آنچه از ابو هریره یا كعب الاحبار نقل گردیده است، ولی عمل به آنها بلا اشكال است، به خاطر وجود همان مضمون در روایات معتبر یا از باب عمل كردن به روایات من بلغ ( 4 ) .

4 - از نكات لازم و ضروری كه حتما باید مورد توجه قرار گیرد این است كه مبادا تنها بعضی از ابواب كتاب مورد مطالعه قرار گیرد و از ابواب دیگر صرف نظر گردد چون بسا مفید نبوده كه هیچ، بلكه مضر هم باشد؛ مثلا در بخش حسن ظن بندگان به خداوند متعال: نخست روایات رجاء ذكر شده و بعد از آن، روایات خوفكه قهرا صرف اتكا به روایات دسته اول، شاید موجب ایجاد جرات بندگان بر ارتكاب معاصی گردد، بنابراین، زمانی بهره كامل و مورد نظر، نصیب می گردد كه تمام كتاب با دقت كافی، مورد مطالعه قرار گیرد.

5 - پاورقی ها و مطالبی كه در متن، بین دو پرانتز آمده، از مترجم است.

6 - در این ترجمه، از نسخه های مختلف عده در كتابخانه دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم و كتابخانه حضرت آیت الله العظمی مرحوم مرعشی نجفی و نیز از نقل مرحوم علام مجلسی در بحار الانوار از عده الداعی، استفاده شده و اغلاط چاپهای مختلف نیز تصحیح گردیده است.

مختصری از زندگینامه مولف

نام شریفش احمد بن محمد بن فهد اسدی حلی، كینه اش ابوالعباس و لقبش جمال الدین یا جمال السالكین است.

در سال 757 هجری قمری در شهر حله عراق دیده به جهان گشود و در همانجا شروع به تحصیل و كسب مدارج علمی و عملی نمود ( 5 ) پس از كسب معارف و فضایل، خود بصورت مرجعی برای علما در آمد و حوزه تدریس را در مدرسه زینبیه حلهدایر نمود و طلاب از چشمه های علوم و انوار و فیوضات معرفتش، بهره ها بردند.

شیخ ما علاوه بر تدریس، به كار تالیف نیز اشغال داشت كه تا كنون 47 كتاب و رساله به نام ایشان در موضوعات مختلف مانند: فقه، اخلاق، كلام و تاریخ، به ثبت رسیده است.

در احوالاتش آورده اند كه حضرت علی عليه‌السلام را در عالم خواب دید، در حالی كه دست سید مرتضی علی الهدی رحمه‌الله را گرفته، در صحن مطهر نجف اشرف، مشغول راه رفتن هستند و لباسی از ابریشم سبز بر تن دارند.

ابن فهد رحمه‌الله جلو رفت و سلام كرد، آنان جوابش را دادند. آنگاه سید مرتضی رحمه‌الله رو به وی كرد و گفت: آفرین بر یاری كننده ما اهل بیت، سپس از اسامی كتابهایش سوال كرد، وقتی ابن فهد رحمه‌الله نام كتبش را شرح داد، سید رحمه‌الله به او گفت:

كتابی بنویس كه حاوی تحریر مسائل و آسان كننده راهها و دلایل باشد و آن كتاب را با این جملات آغاز كن: بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله المقدس بكماله عن مشابهه لمخلوقات .

وقتی از خواب بیدار شد شروع به نوشتن كتاب تحریر نموده افتتاحش راهمان جملات سید مرتضی رحمه‌الله قرار داد.

ابن فهد رحمه‌الله و كتاب عده الداعی و نجاح الساعی

در این كتاب، آداب و كیفیت دعا از نظر زمان، مكان، شخص دعا كننده و... بررسی شده و یكی از سوالهای عمده این باب كه چرا دعاهایمان مستجاب نمی شود و حال آنكه خداوند متعال وعده اجابت داده؟ به بهترین وجه پاسخ داده شده است. مضافا به اینكه به مناسبت، مباحثی از جمله: آداب صدقه دادن، فضیلت كسب علم، وظیفه علما، وظیفه دانش پژوهان، وظایف متقابل فرزند و والدین، آداب كسب و كار، حق همسر بر شوهر و... نیز در آن آمده است خلاصه كلام اینكه: خواننده محترم در پایان، قضاوت خواهد كرد كه این كتاب اگر در نوع خود بی نظیر نباشد، لااقل كم نظیر است.

این كتاب، دارای یك مقدمه، شش باب، یك ارشاد و یك خاتمه به شرح ذیل می باشد:

مقدمه: تعریف دعا.

باب اول: تشویق دعا.

باب دوم: اسباب اجابت.

باب سوم: اوصاف دعا كننده.

باب چهارم: كیفیت دعا.

باب پنجم: ذكر.

باب ششم: تلاوت قرآن.

ارشاد: اهمیت تقوا و ترك گناه.

خاتمه: اسماء حسنای الهی.

همانگونه كه در پایان كتاب خواهد آمد، مولف محترم در شب دوشنبه شانزدهم جمادی الاولی، سال 801 هجری قمری یعنی در سن 44 سالگی از نوشتن آن فارغ شده اند.

وفات و مدفن شریفش

علامه ابن فهد حلی رحمه‌الله در سال 841 هجری یعنی در سن 84 سالگی، آفتاب وجود شریفش در عالم دیگر طلوع كرد. پیكر پاكش در جواد خیمگاه سالارش، حضرت ابا عبد الله الحسین عليه‌السلام در كربلا به خاك سپرده شد.

بارگاهش، زیارتگاه عاشقان است. اخیرا ساختمان آن تجدید بنا شده در كنارش خیابانی به نام او احداث گردیده است.

سپاس و ستایش

سپاس و ستایش مخصوص خدائی است كه نداها را می شنود، بلاها را دفع می كند، تاریكی را برداشته نور می بخشد. به دل امید می دهد و نعمتهایش را ناقص نگذاشته كامل می نماید. بخشش او بسیار و روزی هایش بی شمار است.

آسمان را بر افراشت و زمین (برای زندگی بشر) هموار نگاهداشت.

درود بر خاتم پیامبران محمد مصطفی صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه خداوند او را از میان سایر انبیاء برگزید و حجت خود در بین اهل آسمان و زمین قرار داد. و بر آل او كه از پدران و مادرانی پاك زائیده شدند و مردم، به پیروی از ایشان مامور گردیده اند.

درود بر آنان تا آسمان و زمین برجاست و تا روزی كه قیامت بر پا می شود.

مسلما یكی از بزرگترین نعمتها و الطاف ذات اقدس الهی این است كه نه تنها دعا كردن و سخن گفتن با خودش را به ما آموخت، بلكه بدان دعوت و تحریك هم نمود. میل و كشش درونی را در انسان جهت اقدام به این كار قرار داد. و علاوه بر آن، اسباب نجات از شیطان درون و برون را در مناجات و كلیدهای بخشش ها و هدایایش را در سوال و در خواست از او، به ودیعت نهاد.

و برای اجابت دعا و پذیرفته شدن خواسته های بندگان، اسباب و عللی همچون دعاهای مخصوص، خصوصیات دعا كنندگان، حالات دعا و مكانها و زمانهایی كه در آن باید دعا كرد، مقرر نمود.

این كتاب را به همین جهت (یعنی تبیین آن اسباب و علل) در یك مقدمه و شش باب، نگاشتیم و نامش را عده الداعی و نجاح الساعی ( 6 ) نهادیم.

مقدمه: تعریف دعا و ترغیب به آن

دعا یك معنای لغوی و یك معنای اصطلاحی دارد .

در لغت به معنای ندا و صدا زدن است: دعوت فلانی؛ یعنی: او را صدا زدم. و در اصطلاح بدین معناست كه فرد پست و پایین، از فرد برتر و بالا، با حالت خضوع و سرافكندگی، چیزی را طلب كند.

چون هدف و مقصود از نوشتن كتاب حاضر، این است كه خواننده محترم نسبت به دعا حدیث، پیرامون همین موضوع ذكر می كنیم:

شیخ صدوق رحمه‌الله از ائمه اطهار عليه‌السلام روایت كرده كه فرمودند:

1 - ( من بلغه شی ء من الخیر فعمل به كان له من الثواب ما بلغه و ان لم یكن الامر كما نقل الیه ) .

یعنی: اگر به كسی خبر برسد كه مثلا فلان مقدار ثواب دارد و او آن را انجام بدهد، خداوند متعال همان مقدار ثواب را خواهد داد، اگر چه در واقع اینچنین نباشد .

و نیز صفوان از امام صادق عليه‌السلام روایت كرده كه حضرت فرموده:

2 - ( من بلغه شی ء من الخیر فعمل به كان له اجر ذلك و ان كان رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم لم یقله ) .

یعنی: اگر به كسی خبر برسد كه فلان كار چه مقدار ثواب دارد و بدان عمل كند؛ پروردگار منان همان ثواب را به او خواهد داد اگر چه پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آن را نگفته باشد .

شیخ كلینی رحمه‌الله از حضرت صادق عليه‌السلام اینچنین روایت كرده است:

3 - ( سمع شینا من الثواب علی شی ء فصنعه، كان له اجره و ان لم یكن علی ما بلغه ) .

یعنی: اگر كسی ثوابی را بر چیزی بشنود و آن را انجام دهد ثوابش را خواهد برد، اگر چه در واقع، خبر مطابق آنچه شنیده نباشد .

اهل سنت نیز از جابر عبد الله انصاری رحمه‌الله روایت كرده اند كه پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود:

4 - ( من بلغه عن الله فضیله فاخذها و عمل بما فیها ایمانا بالله و رجاء ثوابه، اعطاه الله تعالی ذلك و ان لم یكن كذلك ) .

یعنی: اگر به فردی بگویند فلان عمل نیك نزد خداوند متعال فلان اندازه فضیلت و ثواب دارد و او هم آن را به قصد رسیدن به این فضیلت، انجام بدهد، ذات اقدس الهی، آن ثواب را به او خواهد داد، اگرچه واقع، امرا ین چنین نباشد .

بنابر این، هم شیعه و هم اهل سنت بر این مطلب اتفاق نظر دارند ( 7 ) .